Konferencja u filozofów

Program konferencji na temat: „Polska Filozofia Nauki”, Uniwersytet Jana Długosza w  Częstochowie, 2.-3.VI.2025, z abstraktami.

Miejsce konferencji: Częstochowa, al. Armii Krajowej 36 A, nowa aula – sala nr 12, parter.

PONIEDZIAŁEK

9.45-10.00 – ROZPOCZĘCIE KONFERENCJI
10.00-10.45 [ok.30 minut wykładu+15 minut dyskusji]

prof. Jan  Woleński, Uniwersytet Jagielloński, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie

Indukcjonizm i antyindukcjonizm w Szkole Lwowsko-Warszawskiej      (on-line)

Abstrakt

Indukcja jest jednym z najważniejszym pojęć metodologii nauk empirycznych. Jan Łukasiewicz był pierwszym autorem, którym systematycznie zajął się tą problematyką. Traktował indukcję jako inwersję dedukcji, przy tym jednak starał się zastosować pojęcie prawdopodobieństwo do analizy prawomocności rozumowania indukcyjnego. Linię tę kontynuował Tadeusz Czeżowski, który, podobnie jak Zygmunt Zawirski, starał się rozwinąć logiczną teorię prawdopodobieństwa w stylu Hansa Reichenbacha. Inny kierunek badań zaproponowała Janina Hossiason-Lindenbaumowa - teorię konfirmacji w sensie Rudolfa Carnapa. Kazimierz Ajdukiewicz i Maria Kokoszyńska-Lutmanowa łączyli indukcję z rozumieniem statystycznym. Wskazane powyżej  koncepcje należały do indukcjonizmu.

Łukasiewicz zmienił później orientację i uznał indukcję za niemającą zastosowania w nauce. Zajął stanowisko anty-indukcjonizmu podobne do Karla Poppera. Do tego samego obozu należeli Edward Poznański, Aleksander Wundheiler i Alfred Tarski. Trzeba też wspomnieć o analizie Janiny Kotarbińskiej, która argumentowała, że przeciwieństwo pomiędzy indukcjonizmem i anty-indukcjonizmem jest względne.

10.45-11.30 [ok.30 minut wykładu+15 minut dyskusji]

 dr hab. Zbigniew Król, prof. Politechniki Warszawskiej 

Hermeneutyka (nie tylko) matematyki      (on-line)

Abstrakt

Hermeneutyka współcześnie jest jednym z głównych kierunków filozofii. Jest jednak kojarzona głównie z badaniami zaliczanymi do obszaru szeroko pojętej humanistyki. Hermeneutyka filozoficzna nie stoi w opozycji do żadnej innej szkoły filozoficznej, ani do żadnego innego sposobu uprawiania filozofii. Co najwyżej przeciwstawia się pewnym zawężającym i redukcjonistycznym jej koncepcjom. Hermeneutyka i jej metody jest po prostu obecna, często w nieuświadomiony sposób, w dowolnej dziedzinie ludzkiej działalności, a zwłaszcza w nauce.

Zamierzam pokazać, że hermeneutyczna refleksja nad matematyką i nauką odsłania nowe obszary badawcze i perspektywy, zwłaszcza w ontologii matematyki oraz związane z mechanizmami rozwoju teorii naukowych.

11.30-12.00

dr hab. Wojciech Rechlewicz, prof. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy: Filozofia nauki i metodologia Władysława Witwickiego

Abstrakt

Władysław Witwicki nie rozwinął swojej filozofii w postaci systematycznej całości, ponadto wiele jego poglądów filozoficznych znajduje się na granicy z psychologią (np. filozofia religii). Są jednak dwie dziedziny, którym Witwicki poświęcił więcej uwagi: etyka i filozofia nauki z metodologią. W tej ostatniej Witwicki był przede wszystkim kontynuatorem Kazimierza Twardowskiego oraz jego stylu uprawiania filozofii. Za taką orientacją starał się argumentować w publikacjach dotyczących relacji nauki do innych dziedzin ludzkiej działalności oraz metod poznania naukowego.

12.00-12.30

dr hab. Krzysztof Wielecki, prof. UKSW, Akademia Nauk Stosowanych TWP w Szczecinie, Papieska Akademia Nauk Społecznych - Watykan 

Horyzonty odniesienia a poznanie w  naukach humanistycznych (w tym społecznych)

Abstrakt

Przedmiotem wystąpienia miałaby być prezentacja koncepcji horyzontów odniesienia, jako perspektywy każdego poznania. Stąd wypływała by teza, iż poznanie naukowe, niezależnie od paradygmatu, jaki badacz przyjmuje i od wyboru orientacji między empiryzmem i racjonalizmem, z konieczności odpowiada owym horyzontom odniesienia. A to otwiera kwestię, co oznacza wspomniana naukowość, zwłaszcza w naukach humanistycznych, w tym społecznych. Po krótkim scharakteryzowaniu perspektywy badawczej realizmu krytycznego Margaret Archer i Roya Bhaskara, zamierzam ukazać, jak otwiera ona na istotny problem fenomenologiczny. Jeśli bowiem nauki humanistyczne, w tym społeczne, nie są zdolne wykroczyć poza δόξα, co wiemy już od Parmenidesa, a zwłaszcza od Platona, to powstaje problem prawdy w tych naukach. Ale pozostaje jeszcze możliwość lepszego lub gorszego uzasadniania hipotez "niedowodliwych". Twierdzę, iż każde poznanie, świadome lub nie , dokonuje się w perspektywie ontycznego horyzontu odniesienia. Jednym z podstawowych założeń realizmu krytycznego, jest, iż poznanie naukowe musi wychodzić od określenia ontycznego charakteru przedmiotu badań. Drugą kwestią jest wobec tego, znaczenie intuicji w poznaniu naukowym, zwłaszcza w świetle koncepcji Plotyna, Platona, Kartezjusza, Immanuela Kanta, Henri Bergsona, Edyty Stein i Tadeusza Czeżowskiego. Kwestia ta znowu otwiera na pytanie o możliwości metody fenomenologicznej, w dziele podnoszenia poziomu uzasadnienia hipotez, w interesujących mnie tutaj naukach.


12.30-13.00 przerwa kawowa
13.00-13.30

prof. Karol Sauerland, Uniwersytet Warszawski

Debata o pojęciu "rzeczywistość" w pierwszych latach Drugiej Rzeczpospolitej (Zygmunt Łempicki, Florian Znanecki, Leon Chwistek, Ludwik Fleck)    

Abstrakt

W roku 1921 „diltheyista” Zygmunt Łempicki zwrócił uwagę na łamach Ruchu Filozoficznego na angielską książkę Floriana Znanieckiego pod tytułem Cultural Reality, która ukazała się w roku 1919 w Chicago. Leon Chwistek z kolei swoją ideę „wielości rzeczywistości” wymienia po raz pierwszy w artykule „Trzy odczyty odnoszące się do pojęcia istnienia” z 1917 roku. Następnie koncepcja ta rozwijana jest w jego publikacji „Wielość rzeczywistości w sztuce” z 1918 roku, a potem w książce „Wielość rzeczywistości” wydanej w 1921 roku. Ludwik Fleck publikuje w roku 1928 po niemiecku artykuł p.t. „Die Krise der »Wirklichkeit«” („Kryzys »Rzeczywistości«”) w czasopiśmie Die Naturwissenschaften. Wymienione książki i artykuły będą przedmiotem moich rozważań.

13.30-14.00

dr Bartosz Działoszyński, Uniwersytet Warszawski

Problem wiecznego ruchu w korespondencji Adama Adamandego Kochańskiego z Gottfriedem Wilhelmem Leibnizem

Abstrakt

Wśród wielu problemów naukowych i społecznych poruszanych w trwającej prawie trzydzieści lat (1670-1698) korespondencji między Adamem A. Kochańskim SJ a G.W. Leibnizem znajduje się kwestia wiecznego ruchu (perpetuum mobile), a dokładniej: możliwości skonstruowania maszyny działającej na tej zasadzie. Spór toczył się na gruncie fizyki przednewtonowskiej, gdy teoretyczna niemożliwość perpetuum mobile nie została jeszcze przesądzona. Różnica stanowisk po części tłumaczy się różnicą pokoleniową między korespondentami. Kochański był zwolennikiem mechaniki kartezjańskiej, która nie tylko nie wykluczała koncepcji wiecznego ruchu, ale wręcz robiła dla niej miejsce. Nadworny uczony Jana III Sobieskiego był całkowicie przekonany o możliwości konstrukcji urządzenia opartego na tej zasadzie, do końca życia próbował je zaprojektować. Leibniz, stojący na stanowisku postkartezjańskiej dynamiki, był już ostrożniejszy w ocenie możliwości wiecznego ruchu, chociaż zasadniczo nie wykluczał jej. Chociaż rozwój nauki wkrótce potem odesłał zagadnienie perpetuum mobile do lamusa, to jednak przyjrzenie się stanowiskom i argumentacji obu wybitnych uczonych, wilanowskiego i hanowerskiego, pomaga lepiej zrozumieć dynamikę rozwoju teorii fizycznych w burzliwym okresie XVII-wiecznej rewolucji naukowej.

14.00-14.30

mgr Katarzyna Kabzińska-Masionek, doktorantka II roku filozofii w Szkole Doktorskiej Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie, Zespół Szkół Elektryczno-Elektronicznych w Radomsku

 

Badania czy eseistyka? Dylematy metodologiczne w pismach wybranych polskich aksjologów 

 

Abstrakt

Obecna w filozofii niemal od zawsze, a na początku XX-go wieku wyartykułowana z niezwykłą mocą, problematyka wartości pociąga ku sobie i jednocześnie niepokoi licznych myślicieli, także polskich teoretyków, w których pracach kwestia wartości została szczegółowo i „jasno” wyłożona. Pojawia się jednak pytanie, czy jasność tę można uznać za naukową. Dyscypliny wartościujące (w szczególności etyka i estetyka, a w gruncie rzeczy cała humanistyka) są kłopotliwe – niełatwo (o ile w ogóle) poddają się podstawowym kryteriom naukowym. Problem wydaje się olbrzymi, kiedy uświadomimy sobie, że teoretycy wartości nie posiadają jasnej definicji podstawowego terminu, którym operują. Nie ulega jednak wątpliwości, że aksjolodzy zdają sobie doskonale sprawę z zarzutów, jakie mogą pojawić się pod adresem ich badań. Jak stwierdza w jednej ze swoich prac Władysław Tatarkiewicz, termin „wartość” jest „chwiejny” i nie sposób temu zaradzić. Roman Ingarden (w słynnym referacie Czego nie wiemy o wartościach) problem braku powszechnie akceptowalnej definicji wartości umieszcza na pierwszym miejscu listy licznych problemów metodologicznych aksjologii. Henryk Elzenberg w jednym z artykułów kreśli natomiast szkic porównawczy badacza pozytywistycznego i „metafizyka-estetyka”, stwierdzając, że to właśnie ten drugi, poprzez świadomość stąpania po grząskiej ścieżce, autokrytycyzm i powściągliwość, czyni zadość naukowości, a nawet – poprzez dostęp do „wiedzy objawionej” przewyższa pierwszego. Z drugiej strony, na uwagę zasługują także badania Tadeusza Pawłowskiego, który w ramach uprawianej przez siebie estetyki dążył do unaukowienia problematyki wartości (np. poprzez stopniowe oczyszczania niejasnych pojęć, wprowadzenie kryterium empirycznej weryfikacji dla sądów wartościujących). Interesującym wydaje się fakt, że mimo wielu dylematów, wymienieni aksjolodzy nie zarzucają badań nad wartościami, lecz z tym większą pieczołowitością im się poświęcają i czynią to ostatecznie jako naukowcy, a nie jedynie eseiści. Celem referatu jest ukazanie tego niemałego wkładu polskich filozofów w refleksję nad metodologią badań dyscyplin wartościujących.

14.30-15.00

dr hab. Sebastian Gałecki, prof. UJD

Władysław Biegański o istocie i genezie nauki

Abstrakt

Władysław Biegański (1857-1917) był bez wątpienia nie tylko najwybitniejszym mieszkańcem Częstochowy, na terenie której znajduje się Uniwersytet Jana Długosza, ale także jednym z najbardziej oryginalnych polskich filozofów i wpływowych lekarzy XX wieku. Choć kojarzony jest przede wszystkim z etyką lekarską i logiką, był przecież również współtwórcą tzw. polskiej szkoły filozofii medycyny. W swoich pracach zajmował się nie tylko teoretycznymi podstawami medycyny jako dyscypliny naukowej, ale także badał relacje pomiędzy naukami teoretycznymi i empirycznymi. W swoim referacie chciałbym prześledzić najważniejsze założenia jego koncepcji nauki, ideału naukowca, a także metodologii nauk szczegółowych.

15.00-16.00 OBIAD

15.00-15.30

dr hab. Jacek Breczko, prof. Akademii Medycznej w Białymstoku 

Relacja bytu do powinności w kontekście kulturowym: religia, filozofia, nauka

Abstrakt

Hume – w swojej słynnej (i zarazem marginalnej) uwadze zawartej w Traktacie o naturze ludzkiej – zauważył, że „w każdym systemie moralności” następuje nieoczekiwanie przejście od zdań ze spójką „jest” do zdań ze spójką „powinien” i że nie wiadomo „jak ten nowy stosunek może być wydedukowany z innych stosunków” . W ten sposób rozpoczęła się historia problemu „mostu”, czyli przejścia od bytu do powinności, statusu ontologicznego wartości oraz – powiązanego z nimi – tak zwanego „błędu naturalistycznego”, co ostatecznie przyczyniło się do powstania aksjologii. 

W referacie chciałbym spojrzeć na problem owego przejścia („mostu”) w trzech odmiennych sferach kultury, ujętych w porządku chronologicznym i zachodzących na siebie, mianowicie: w religii, filozofii i nauce. W przypadku religii profetycznych „mostem” jest wola Boga odkrywana jakoby przez proroków, w przypadku filozofii „racjonalność”, w przypadku nauki „skuteczność”, „docieranie do celu” (imperatywy hipotetyczne). Można więc wyróżnić odmienne „systemy moralności”: czysto religijne, mieszankę religijnych i filozoficznych (jak tomizm i personalizm), czysto filozoficzne (jak kantyzm), mieszankę filozoficznych i naukowych (jak utylitaryzm), czysto naukowe oraz mieszankę naukowych i religijnych (pseudonauka, paranauka i „etyki ezoteryczne”).    

Spróbuję – na koniec – zmierzyć się z pytaniem, czy w związku z tym nauka (sensu stricto) nie jest neutralna moralnie (amoralna).   

 

15.30-16.00

dr Stanisław Ciupka, Uniwersytet Bielsko-Bialski

Antropogeneza w  poglądach księdza Tadeusza Wojciechowskiego

Abstrakt

Ksiądz Tadeusz Wojciechowski był wybitnym teologiem i filozofem na  ówczesnej Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, który w  swojej pracy podejmował zagadnienia związane z antropogenezą, czyli  procesem powstania i rozwoju człowieka w kontekście teologicznym.

Jego spojrzenie na problem pochodzenia człowieka, w owym czasie, był niezwykle odważny i niezwykle cenny. Choć jego główne zainteresowania obejmowały kwestie związane z wiarą, etyką i teologią, to również zajmował się zagadnieniem miejsca człowieka w Stworzeniu oraz jego rozwoju w świetle nauki i religii. Jego próba patrzenia na pochodzenie człowieka była niezwykle odważna w ówczesnym teologicznym spojrzeniu, co budziło niejeden opór. Warto

przypomnieć w ramach Pani cyklu jego poglądy w tym zakresie.  Antropogeneza w poglądach księdza Tadeusza Wojciechowskiego była  zatem podejmowana w kontekście ścisłego związku między nauką a  wiarą. Ksiądz profesor Tadeusz Wojciechowski starał się  harmonizować dane naukowe dotyczące ewolucji człowieka z naukami  religijnymi, wskazując na możliwość istnienia zgodności między  teorią ewolucji a katolicką nauką o stworzeniu. Jego poglądy na ten temat można znaleźć w kilku ważnych pracach, artykułach, które są istotnym punktem odniesienia w polskim dyskursie  teologicznym dotyczącym antropogenezy, także, moim zdaniem, w  dzisiejszym czasie.

16.00-16.30

dr Krystian Pawlaczyk, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

Związki filozofii i przyrodoznawstwa w pismach heglowskich Józefa Kremera

Abstrakt

 

Józef Kremer (1806-1875) był filozofem, estetykiem, historykiem sztuki i prawoznawcą powiązanym z Uniwersytetem Jagiellońskich. W latach trzydziestych i czterdziestych dziewiętnastego wieku jako pierwszy starał się przybliżyć polskiemu czytelnikowi główne założenia systemu Hegla. Efektem tych wysiłków są między innymi Rys filozoficzny umiejętności (publikowany na łamach krakowskiego „Kwartalnika naukowego”) oraz obszerny, dwutomowy Wykład systematyczny filozofii. Wbrew ogólnemu rysowi myśli heglowskiej, Kremer jednocześnie żywo interesował się prężnie rozwijającymi się wówczas empirycznymi naukami ścisłymi, co znalazło wyraz we wspomnianej adaptacji idealizmu absolutnego. Celem referatu będzie pochylenie się nad tymi wpływami przyrodoznawstwa na Kremerowską wizję inspirowanej Heglem filozofii, nie tylko rzutującymi na rozumienie konkretnych zagadnień szczegółowych, lecz także decydującymi o jej ogólnej strukturze.

16.30-  17.00

dr Marzena Fornal, UJD

 Prewidyzm Władysława Biegańskiego

Abstrakt

Referat poświęcony będzie prewidyzmowi – oryginalnej, a często niedocenianej koncepcji epistemologicznej Władysława Biegańskiego, wybitnego lekarza, etyka i filozofa. Zgodnie z tym stanowiskiem poznanie nie polega na biernym odzwierciedlaniu rzeczywistości, lecz na formułowaniu sądów prawdopodobnych, które umożliwiają trafne przewidywanie. Prawda nie polega na zgodności sądu z rzeczywistością samą w sobie, ale na jego zgodności z zasadami poznania, z których został wyprowadzony. Pojęcie przewidywania w ujęciu Biegańskiego ma szeroki zakres – odnosi się nie tylko do przyszłości, lecz także do ukrytych własności i relacji między zjawiskami.

W świetle prewidyzmu wiedza ma charakter stopniowalny i probabilistyczny – sądy poznawcze są mniej lub bardziej prawdopodobne, w zależności od siły ich uzasadnienia. Nauka i poznanie potoczne różnią się nie co do natury, lecz co do stopnia precyzji i systematyzacji. Celem poznania – zarówno potocznego, jak i naukowego – jest orientacja w świecie i skuteczne działanie. Pod tym względem prewidyzm zbliża się do pragmatyzmu, choć Biegański zdecydowanie odrzuca pragmatyczną definicję prawdy: przewidywanie nie jest prawdziwe dlatego, że się sprawdza – lecz sprawdza się dlatego, że jest prawdziwe. 

Biegański formułuje także oryginalną koncepcję racjonalności naukowej, rozumianej nie jako logiczna koherencja, lecz jako zdolność do podejmowania trafnych i odpowiedzialnych decyzji poznawczych w warunkach niepewności. Nauka nie jest dla niego autonomicznym systemem teorii, lecz logicznie uporządkowaną praktyką życia rozumnego. Poznanie ma zatem nie tylko charakter probabilistyczny i fallibilistyczny, ale także etyczny – błąd epistemiczny jest zarazem błędem moralnym, co nabiera szczególnego znaczenia w kontekście praktyki lekarskiej i procedur diagnostycznych.

17.00-17.30 przerwa kawowa

17.30-18.00 

mgr Bogusław Maryniak, Publiczne Liceum Uniwersytetu Łódzkiego

Im. Sprawiedliwych wśród Narodów Świata

Siła definicji. Analityczna filozofia nauki Iji i Tadeusza Pawłowskich

Abstrakt

Celem referatu jest przedstawienie ulegającej zapomnieniu łódzkiej tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej. Jej głównymi przedstawicielami byli profesorowie Ija i Tadeusz Pawłowscy. Byli oni uczniami dwóch innych par profesorskich, tj. Janiny i Tadeusza Kotarbińskich oraz Marii i Stanisława Ossowskich. Opierając się twórczo na dorobku Kotarbińskich i Ossowskich Pawłowscy zbudowali w ciemnych czasach komunistycznych oryginalną i twórczą kontynuację polskiej filozofii analitycznej, opartą o logikę, skupioną na precyzji w definiowaniu i otwartości na współczesne problemy kultury (np. tolerancja, obywatelskie nieposłuszeństwo, kicz czy happening).  Ta metoda pozwoliła im na zastosowanie metody filozofii analitycznej do budowy metaetyki i metaestetyki. Na szczególne podkreślenie zasługuje ścisła współpraca obojga łódzkich filozofów, co umożliwiło im budowę niezależnych od programowego marksizmu katedr filozoficznych – Katedry Etyki i Katedry Estetyki, które podlegały Wydziałowi, a nie Katedrze Filozofii Marksistowskiej. Od lat sześćdziesiątych do końca lat osiemdziesiątych Ija i Tadeusz Pawłowscy byli najważniejszymi aktywnymi filozofami, opierającymi się na filozofii nauki kontynuującej tradycję szkoły lwowsko-warszawskiej na Uniwersytecie Łódzkim.              

18.00 – 18.30 

dr Kamil Trombik ,Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie 

Fenomen Krakowskiej Szkoły Filozofii w Nauce 

Abstrakt

W trakcie referatu chciałbym przybliżyć fenomen tzw. Krakowskiej Szkoły Filozofii w Nauce [KSFN]*, zainicjowanej przez Michała Hellera i rozwijanej przez jego uczniów oraz współpracowników od lat 70. XX wieku. Heller zaproponował koncepcję „filozofii w nauce” jako projekt uprawiania refleksji filozoficznej w kontekście nauk matematyczno-empirycznych. Projekt ten spotkał się z dużym zainteresowaniem nie tylko wśród filozofów, ale także wśród przedstawicieli nauk szczegółowych (zwłaszcza fizyków), stając się z czasem zarzewiem swego rodzaju szkoły filozoficznej. Przedstawiciele i sympatycy tej Szkoły – ściśle związani z Hellerem (m.in. w ramach działalności Ośrodka Badań Interdyscyplinarnych, a potem Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych) – mieli istotny wkład w rozwój rodzimej filozofii (w tym filozofii nauki). Celem wystąpienia jest zarówno przybliżenie dziejów Szkoły (zarys historyczny, obejmujący genezę i rozwój KSFN), jak i wyeksponowanie specyfiki filozofii uprawianej w kręgu M. Hellera. Referat ma być również okazją do postawienia istotnych pytań o przyszłość KSFN. 

*Na temat Krakowskiej Szkoły Filozofii w Nauce opublikowano już kilka artykułów, w ostatnich latach m.in.: Trombik K. (2025). The Idea of Mathematicity of the Universe as a Locus Theologicus: Michael Heller and Representatives of „The Kraków School of Philosophy in Science”. Religions, 16 (1), 54; Trombik K. (2024). Philosophy in the context of physics and cosmology: Leszek M. Sokołowski’s philosophical views. Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, 77, s. 55–70; Trombik K. (2023). Andrzej Fuliński as a representative of the concept of philosophy in science. Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, 75, s. 233–256; Polak P., Trombik K. (2022). The Kraków School of Philosophy in Science: Profiting from Two Traditions. Edukacja Filozoficzna, 74, s. 205–229.

18.30-19.00

dr Mariusz Oziębłowski, Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie

Estetyzacja etyki w polskiej szkole filozofii medycyny

Abstrakt

Referat dotyczyć będzie początków polskiej filozofii medycyny. Przedmiotem analiz staną się wybrane teksty Władysława Biegańskiego oraz Władysława Szumowskiego, w których pojawiają się tezy o odmienności polskiej formuły filozofii medycyny względem niemieckich oraz anglosaskich poprzedników. Hipotezą badawczą będzie wskazanie jako wyróżnika polskiej szkoły filozofii medycyny osobowego wymiaru procedur medycznych. Postaramy się pokazać, że właśnie w tym względzie Biegański i Szumowski uznają odmienność i wyższość polskich nauk medycznych. W dalszej kolejności przedstawimy związki pomiędzy tak określonym celem postępowania medycznego a definiowaniem przez Biegańskiego moralności z pomocą kategorii „harmonii duchowej”. Poddamy analizie związki pomiędzy stosowanym przez Biegańskiego pojęciem „moralnej harmonii duchowej” a teorią piękna Henryka Struvego.

Celem naszych badań będzie ukazanie teorii estetycznej Struvego jako źródła kategorii etycznych stosowanych przez przedstawicieli polskiej szkoły filozofii medycyny.

WTOREK

9.00 – 9.30

mgr Paweł Lechowski, 

Filozofia nauki jako wzajemne przenikanie logiki i retoryki.

Abstrakt

Kategoria myślenia cieszy się obecnie wielkim powodzeniem. W artykule wprowadzam do filozofii nauki  pojęcie myślenia retorycznego, będącego złożeniem SŁOWA – MYŚLI – DZIAŁANIA. Nowa epistemologia  retoryczna, na której opierały się moje założenia wyszła z paradygmatu zoon rema echon. Natomiast  wyodrębnienie poziomu myślenia retorycznego oparte zostało na fenomenologicznym założeniu Maurice'a  Merleau-Ponty'ego, że to nie słowo posiada sens ale ma je tylko myślenie. To prowadzi do stwierdzenia, że filozofia nauki poprzez literaturę wyznacza przestrzenne i temporalne ramy badania subiektywnych światów oraz daje nam dostęp do cudzej świadomości. Będę  prezentował pogląd, że filozofia nauki, która  ma atrybut lokalności i powszechności, stoi na dwóch filarach, którymi są logika i retoryka. Zwrócę uwagę na  fikcje, wyobraźnię i literaturę, która   przekształca raczej abstrakcyjne przemyślenia  filozoficzne w jasną i oczywistą obiektywność dla  różnych  europejskich nauk (Sartre, Lem).  

 

9.30-10.00

dr Stanisława Buda, Akademia Nauk Stosowanych TWP w Szczecinie Czym jest nauka – perspektywa filozoficzna

Abstrakt
Na pytanie „Czym jest nauka?” zwykliśmy odpowiadać wyróżniając ją pośród naszych czynności poznawczych. Przyjmuję wstępnie, że budowane przez naukowców teoretyczne konstrukcje mają odwzorowywać takie zależności, które przesądzają o innych zależnościach, determinują je. Zależności te opisuję posługując się takimi kategoriami, jak przedmiot jednostkowy, przedmiot indywidualny, struktura, system, idea, istota, model istoty, forma i materia.

Przechodząc do próby usytuowania nauki w najszerszym kontekście kulturowym, rozważam kwestię realizmu naukowego w powiązaniu ze sposobami rozumienia kategorii „świat”. Okazuje się, ta ostatnia wskazuje nie tyle na pewną całość, lecz raczej na horyzont sensu – zakreślający aktualne ramy, w których jakiekolwiek przedmioty w ogóle mogą się jawić jako znaczące. Chcąc podążać tym tropem musimy szukać zapośredniczenia pomiędzy rozważaniami metanaukowymi i stricte filozoficznymi. Zakładając, że wszelki porządek zakłada porządkowanie, to zaś ma naturę intencyjną, świat i jego porządkowanie interpretuję dialogicznie. 

10.00 – 10.30 

dr Michał Płóciennik, Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie,

II LO im. A. Frycza Modrzewskiego w Rybniku

Problematyczna (nie)naukowość teologii? Współczesna polska odsłona fundamentalnej kwestii (na kanwie listu otwartego prof. Marka Migalskiego)

Abstrakt

13 października 2023 r. prof. Marek Migalski wystosował do rektora Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, prof. Ryszarda Koziołka List Otwarty postulujący likwidację Wydziału Teologicznego tejże uczelni ze względu na nienaukowy charakter teologii (List ten został upubliczniony dzień później). Spotkał się on z odpowiedzią Rektora, w której bronił on zarówno w sposób administracyjno-prawny, jak i metodologiczny obecności  teologii 
w przestrzeni naukowo-uniwersyteckiej. Owa wymiana zdań odbiła się dosyć szerokim echem, nie tylko w środowisku naukowym, i zaowocowała kilkoma tekstami dotyczącymi głównej problematyki oraz debatą zatytułowaną: Czy teologia jest nauką?, która miała miejsce w Instytucie Filozofii UŚ, w której udział wzięli: ks. dr Grzegorz Strzelczyk, 
dr Szymon Makuła oraz dr hab. Krzysztof Szymanek, prof. UŚ (prowadzący). Wydaje się, że ta współczesna polska odsłona sporu o (nie)naukowość teologii domaga się głębszej uwagi 
z wielu względów. Przede wszystkim dlatego, że w teologię niejako z jej natury wpisana jest pewna aporetyczność metodologiczna, skutkującą jej naukowo dwuznacznym statusem, 
z drugiej zaś strony może ona stanowić doskonały przykład do mierzenia się z kwestią (nie)naukowości nauki. Ponadto warto spróbować przeczytać ową odsłonę sporu przez pryzmat dorobku polskich metodologów, którzy nie raz owo zagadnienie brali na warsztat. 

 
10.30-11.00

dr hab. Paweł Polak, prof. UPJPII

Rozwój polskiej filozofii nauki w kontekście recepcji teorii Einsteina – migracje idei operacjonizmu

Abstrakt

W referacie chciałbym ukazać szczególny wpływ, jaki recepcja ogólnej teorii względności (OTW) wywarła na rozwój nowych wątków polskiej filozofii nauki. Począwszy od uwag Izydory Dąmbskiej w pracy O prawach w nauce (1933) możemy odnotować pewien wpływ Einsteinowskiej OTW na polską filozofię nauki. Najważniejszy wpływ wiąże się jednakże z recepcją operacjonizmu Bridgmana, która powiązana została z tematyką OTW w pracach Edwarda Poznańskiego i Aleksandra Wundheilera. Ich prace wywarły z kolei pewien wpływ na koncepcje metafilozoficzne Drewnowskiego uczestniczącego razem w nimi w ramach seminarium Kotarbińskiego. Zaprezentuję również zapomnianą refleksję z obrębu filozofii ekonomii Michała A. Heilperna, która wyraźnie powiązana jest ze stylem analitycznym seminarium Kotarbińskiego, ale do tej pory nie udało się odnaleźć żadnych świadectw bezpośredniego wpływu. W referacie ukażę również inne kręgi oddziaływania idei operacjonizmu poza granicami Szkoły Lwowsko-Warszawskiej i poza zasięgiem jej oddziaływania. Mam tu na myśli nawiązania do operacjonizmu dokonywane w kontekście szczególnej teorii względności przez dwóch słynnych oponentów: Leona Chwistka i Stanisława I. Witkiewicza. Następnie ukażę pokrótce zaskakująco słaby oddźwięk operacjonizmu po II wojnie światowej. W zakończeniu sformułuję ogólniejsze wnioski odnośnie roli operacjonizmu dla polskiej filozofii nauki oraz uwagi o specyfice recepcji tych idei.

 

11.00-11.30

dr Tomasz Herbich, Uniwersytet Warszawski

Poznanie naukowe a postęp. Krytyka teorii postępu u Stanisława Brzozowskiego i Siergieja Bułgakowa

Abstrakt

Wśród źródeł inspiracji, które wywarły wpływ na pisma Stanisława Brzozowskiego powstałe w 1904 roku – a więc w momencie, który odegrał bardzo istotną rolę w procesie kształtowania się jego światopoglądu filozoficznego – ważne miejsce zajmuje almanach Problemy idealizmu, wydany dwa lata wcześniej w Moskwie. Na znaczenie tego źródła inspiracji wskazuje zwłaszcza krytyka teorii postępu, z którą Brzozowski wystąpił w tym czasie (przede wszystkim w artykule Monistyczne pojmowanie dziejów i filozofia krytyczna). Argumentacja Brzozowskiego z pewnością czerpała z idei, które Siergiej Bułgakow sformułował w opublikowanym w Problemach idealizmu artykule Podstawowe zagadnienia teorii postępu (Основные проблемы теории прогресса).

Mój referat będzie podzielony na dwie części. Pierwsza z nich będzie poświęcona omówieniu zależności występującej między poglądami Brzozowskiego a stanowiskiem zajętym w odniesieniu do teorii postępu przez Bułgakowa. W części tej uzasadnię, dlaczego w tej konkretnej kwestii Brzozowskiego należy uznać za autora rozwijającego poglądy wyrażone wcześniej przez tego jednego z najważniejszych twórców rosyjskiego renesansu religijno-filozoficznego. W drugiej części zrekonstruuję kluczowe argumenty, które przeciwko teorii postępu sformułowali obaj filozofowie.

 

11.30-12.00

dr hab. Adam Olech, prof. Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie 

Profesor Zdzisław Augustynek o  własnościach i naturze czasu. Kilka wspomnień i uwag Jego byłego studenta


Abstrakt

Moje wystąpienie będzie dotyczyć przypomnienia dwóch monografii Profesora Zdzisława Augustynka. Pierwsza z nich nosi tytuł Własności czasu, druga – Natura czasu. Pierwsza powstała wtedy, kiedy jeszcze nie byłem studentem Profesora, acz treściowa zawartość tej monografii była przedmiotem Jego wykładów, na które uczęszczałem i ze znajomości której zdawałem u Profesora egzamin. Druga ukazała się drukiem, kiedy już byłem studentem Profesora i której treści w niej zawarte były także przedmiotem wykładów, na które uczęszczałem i z których także zdawałem u Profesora egzamin. Moje wspomnieniowe wystąpienie będzie się posiłkować nie tylko owymi monografiami, ale również notatkami, które sporządzałem w trakcie wykładów Profesora dotyczących własności i natury czasu.

12.00-12.30

dr Grzegorz Sitek, Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie

Poglądy Zdzisława Augustynka na naturę czasoprzestrzeni w świetle ontologii bezpunktowej

Abstrakt

Zdzisław Augustynek był jednym z tych polskich filozofów, którzy szczególnie intensywnie zajmowali się zagadnieniami natury czasu, przestrzeni i czasoprzestrzeni. W toku wieloletnich badań rozwijał autorską koncepcję ontologiczną tych pojęć, dążąc do maksymalnego ich zbliżenia do ujęć formułowanych na gruncie fizyki teoretycznej.

Augustynek opowiadał się za stanowiskiem, zgodnie z którym czasoprzestrzeń stanowi teoriomnogościowy (a więc dystrybutywny) zbiór zdarzeń punktowych, przy czym również same zdarzenia są według tego stanowiska odpowiednimi strukturami teoriomnogościowymi. Tak zarysowana koncepcja, znana jako ewentyzm punktowy, stanowi radykalną alternatywę wobec stanowisk nominalistycznych, które Augustynek konsekwentnie odrzucał.

W kontraście do tego podejścia ontologia bezpunktowa – rozwijana niezależnie przez innych autorów – opiera się na założeniu eliminacji punktowych i punktopodobnych bytów jako realnych odniesień pojęć. Zastępuje je konstrukcjami formalnymi, które mają charakter czysto podmiotowy. W jej centrum znajduje się mereologia, a więc paradygmat znacznie bliższy rozwiązaniom nominalistycznym.

Celem referatu będzie ogólna prezentacja przyjmowanej przez Augustynka ontologii ewentyzmu punktowego, zestawienie jej z założeniami ontologii bezpunktowej, a następnie ukazanie podobieństw i różnic między obiema koncepcjami. W zakończeniu podjęta zostanie próba określenia, jak omówione wcześniej koncepcje mają się do statusu ontologicznego czasoprzestrzeni w świetle współczesnych modeli fizycznych.

 

12.30-13.00 przerwa kawowa

13.00- 13.30

dr hab. Wiesław Wójcik, prof. Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie

Jerzy Neyman i jego filozofia nauki

Abstrakt

Referat poświęcony jest filozofii nauki Jerzego Neymana (1894–1981). Był polskim matematykiem, który w znaczący sposób przyczynił się do rozwoju współczesnego rachunku prawdopodobieństwa i dał solidne matematyczne podstawy statystyce matematycznej. Wskażę na najważniejsze idee Neymana prowadzące do wykorzystania rachunku prawdopodobieństwa do matematyzacji statystyki. Zwrócę uwagę na spór z Ronaldem Fisherem, w trakcie którego krystalizowała się siatka pojęciowa i metody statystyki matematycznej. Budując ośrodek zastosowań statystyki matematycznej na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, Neyman podjął równocześnie refleksję nad podstawami matematyki i szerokimi możliwościami praktycznymi, które dawał rozwój statystyki. W piękny i oryginalny sposób pokazał w jaki sposób statystyka matematyczna bierze udział w dyskusji nad kluczowymi problemami filozoficznymi. Uważa, że zadaniem filozofii nauki jest ujawnienie procesów mentalnych związanych z badaniami naukowymi i ich klasyfikację. Odrzucał  podział na matematykę pojęciową i matematykę rachunkową i podawał liczne historyczne przykłady wskazujące na nieadekwatność tego podziału. Również pokazywał, że niewłaściwy jest podział zjawisk na deterministyczne oraz indeterministyczne.  Ten podział jest wynikiem prowadzonej metody badań, natomiast nie jest on obecny w przyrodzie. Dlatego wprowadził pojęcie „zjawiska czy procesu stochastycznego” przekraczającego ten podział.           Kolejnym zagadnieniem poruszanym przez Neymana jest zagadnienie indukcji, która jest uważana  za kluczową metodę badania przyrody i konstruowania teorii naukowych. Neyman uważał, że de facto w badaniach opieramy się nie na rozumowaniu indukcyjnym, lecz na rozumowaniu dedukcyjnym i zachowaniu indukcyjnym.     To zachowanie polega na odpowiedniej reakcji na świat empiryczny, co kształtuje naszą wrażliwość poznawczą i umożliwia konstruowanie modeli wyjaśniających rzeczywistość. 


13.30-14.00

mgr Damian Nowak, doktorant I roku filozofii w Szkole Doktorskiej Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie

Czy filozofia może pozostać nauką, nie tracąc swego żywego charakteru? 
O potrzebie uznania filozofii praktycznej w obrębie polskiej filozofii nauki

Abstrakt 

Współczesna filozofia akademicka w Polsce coraz silniej podlega procesom instytucjonalizacji, standaryzacji i scjentyzacji. Choć przynosi to korzyści w postaci metodologicznego rygoru, procedur recenzyjnych czy wspólnoty badaczy, rodzi także pytanie o cenę tej profesjonalizacji. Czy filozofia nie traci przy tym swojej pierwotnej, sokratejskiej tożsamości – jako rozmowy, refleksji nad życiem i praktyki codziennego namysłu? W obliczu wyzwań XXI wieku – rozwoju sztucznej inteligencji, przemian społecznych, kryzysu edukacji i alienacji jednostki – coraz wyraźniej ujawnia się potrzeba filozofii bliskiej życiu. Takiej, która nie zamyka się w hermetycznym języku i publikacjach punktowanych, lecz wchodzi w dialog ze społeczeństwem: w szkole, w internecie, w przestrzeni publicznej. Filozofia praktyczna – rozwijana przez nauczycieli, popularyzatorów i twórców niezależnych – zyskuje na znaczeniu, choć jej wartość trudno w tradycyjnej filozofii akademickiej uznać za naukowo istotną bez odpowiedniej parametryzacji i metryk. A jednak bez wątpienia podcasty, jako forma dialogu i refleksji, stają się dziś jednym z głównych kanałów, przez które ludzie pochłaniają wartościowe treści. W Polsce przykładem jest „Pogawędnik filozoficzny” produkowany przez pracowników Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Czy nie nadszedł czas, by poszerzyć definicję filozofii naukowej o działalność dydaktyczną, popularyzatorską i egzystencjalną? Czy nie warto uznać, że filozofem jest także ten, kto – jak Epiktet czy Sokrates – nie publikuje, lecz przemienia życie słuchaczy? W duchu Epikteta: „Jeżeli podziwiam jedynie kunszt objaśniania, to czymże koniec końców się stałem, jeśli nie filologiem, miast filozofa?” Wystąpienie ma na celu rozpoczęcie dyskusji o miejscu filozofii praktycznej w polskiej filozofii nauki – nie jako marginalnego nurtu, lecz jako niezbędnego uzupełnienia, które może przywrócić filozofii jej społeczną sprawczość i tożsamość.

 

14.00-14.30

dr hab. Maciej Woźniczka, prof. Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie

Henryk Struve i Władysław Biegański – wpływ przeświadczeń metafilozoficznych na pojmowanie nauki

Władysław Biegański był uczniem Henryka Struvego. Przejął od niego charakter refleksji nad podstawami nauki. Biegański, podobnie jak Struve, widział w metafizyce podstawę dla uprawiania nauki. Obaj doceniali znaczenie logiki, traktowali ją jako podstawę krytyki poznania,  zalicza się ich do „przedmatematycznego” sposobu uprawiania logiki (Biegański akcentował znaczenie krytyki poznania lekarskiego). Obaj doceniali wartość doświadczenia w tworzeniu wiedzy naukowej. Dla obu znaczenie miała bliskość filozofii i medycyny (w przypadku Struvego metoda psychologiczna była uznawana za podstawę czynności poznawczych).

Jednak Struve opowiadał się jeszcze za możliwością połączenia filozoficznych światopoglądów nauki. Podobnie Biegański stwierdzał brak istotnej różnicy pomiędzy poznaniem praktycznym i naukowym. Patrząc z dystansu metafilozofii, następowało odejście od standaryzujących epoki „wędrujących paradygmatów” (np: oświecenie – romantyzm – pozytywizm) i przejście do konwencji alternatywności i pluralizmu w nauce. Taka postawa stawała się intelektualnie i społecznie najbardziej stosowna.

 

14.30-15.00

dr hab. Wiesława Sajdek, prof. Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie

 

Abstrakt

Jak pojmowano filozofię nauki w wybranych polskich czasopismach z pierwszej połowy wieku XIX? („Roczniki Towarzystwa Naukowego Krakowskiego”, „Pielgrzym”)

Był to czas intensywnego oddziaływania zarówno idei oświeceniowych, zwłaszcza na początku wieku XIX, jak i myśli związanej z rodzącym się romantyzmem. Szczególnie intensywne okazały się wpływy niemieckiej filozofii idealistycznej, uzurpującej sobie prawo do wiedzy pewnej, do osiągnięcia szczytów naukowego poznania. Prowadziło to do licznych nieporozumień. Zdarzało się więc, że  filozofię w wybranych artykułach „Roczników TNK” odrzucano oraz krytykowano jako czystą spekulację, w odróżnieniu od poznania naukowego, opartego na doświadczeniu. Filozofowie polscy, ulegający wpływom heglizmu, uznawali niekiedy jego metodę, natomiast polemizowali ze sposobami jej zastosowania, proponując bardziej przychylne niż inni hegliści podejście do empirii.  Dlatego ich podejście do filozofii nauki także musiało być inne. W artykule pt. „Rzut oka na filozofią nauk”, zamieszczonym w w redagowanym przez siebie  „Pielgrzymie”, Eleonora Ziemięcka konstatuje niemożność polemiki pomiędzy dwoma współczesnymi sobie stanowiskami: „panteistycznym” oraz związanym z „filozofią religijną”. Powodem miała być nie tyle różnica poglądów, co „stan moralny” obu sprzecznych postaw.      

PODSUMOWANIE oraz ZAKOŃCZENIE  konferencji